Αρχείο ευεργέτου Σπυρίδωνος Μπαλτατζή

Σπυρίδων Μπαλτατζής: 

Ο μεγάλος Συρρακιώτης ευεργέτης

Η Όλγα Παίζη αναλύει την ψηφιοποίηση του αρχείου του απ' το Πανεπιστήμιο Αθηνών

Γράφει η Όλγα Παίζη

Το όνομα του Σπυρίδωνα Μπαλτατζή (Συρράκο ; - Αθήνα, 1907) έρχεται να προστεθεί στο μακρύ κατάλογο των ευεργετών του Πανεπιστημίου Αθηνών, δίπλα σε αυτά των Γεώργιου Αβέρωφ, Θεόδωρου Ι. Αρεταίου, Ευγένιου Ευγενίδη, Κωνσταντίνου Ζάππα, Νικόλαου Ζωσιμά, Δημήτριου Ι. Μπερναρδάκη, Σίμωνα Ι. Σίνα, Ανδρέα Δ. Συγγρού, Μιχαήλ Τοσίτσα και πολλών άλλων. Ο έμπορος από το Συρράκο της Ηπείρου (52 χμ. ΝΑ των Ιωαννίνων) που πλούτισε με τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες στην Οδησσό της Ρωσίας, αλλά και σε άλλες μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις με ισχυρό το ελληνικό παροικιακό στοιχείο, κληροδότησε με χειρόγραφη διαθήκη του (ημερομηνία 17.10.1907) το σύνολο της προσωπικής του περιουσίας στο Πανεπιστήμιο, ύψους περίπου 700.000 δραχμών βάσει ισολογισμού που συνέταξε ο ίδιος και περιέχεται επίσης στη διαθήκη.

Στις υποχρεώσεις του ευεργετηθέντος ιδρύματος συγκαταλέγεται η χορήγηση υποτροφίας σε φοιτητή με καταγωγή από τη γενέτειρα του Μπαλτατζή ως την αποφοίτησή του κι έπειτα εκ νέου επιλογή υποτρόφου από το Συρράκο ως την περάτωση των σπουδών του, στη συνέχεια τρίτου κοκ. Το ποσό που ορίστηκε για το κληροδότημα αυτό έφτανε τις 25.000 δραχμές, ενώ και για την υπόλοιπη περιουσία του δίνει σαφείς οδηγίες αναφορικά στον τρόπο διάθεσής της: ζητά να μετατραπεί το σύνολο της...
περιουσίας του σε μετρητά ή χρυσό – αν αυτό κριθεί συμφερότερο – και να κατατεθεί στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας, χωρίς όμως να αναμειχθεί με τη λοιπή περιουσία του Πανεπιστημίου εφόσον το κληροδότημα παραμείνει άνω των 400.00 δραχμών, και με την υποχρέωση να τηρούνται ξεχωριστά κατάστιχα. Με το έργο της διαχείρισης και του ελέγχου, εξάλλου, επιβαρύνεται αποκλειστικά και μόνο η Πανεπιστημιακή Σύγκλητος και όχι το Υπουργείο. Από τους τόκους των καταθέσεων ορίζει να αποζημιώνονται με διαφορετικά χρηματικά ποσά ανά ετήσια βάση μέλη της οικογένειάς του (η σύζυγός του Διαλεκτή, τα αδέλφια του, ξαδέλφια και ανίψια του), ενώ μετά το θάνατο των φυσικών προσώπων – κληρονόμων του προβλέπει την ίδρυση Ανώτερης Σχολής στην Ήπειρο.

Στο εκπαιδευτικό αυτό ίδρυμα θα διδάσκεται η ελληνική γλώσσα ως και τη δευτέρα γυμνασίου κι έπειτα θα προσφέρονται μαθήματα εμπορικά και ξένων γλωσσών (τουρκικά – εφόσον η Ήπειρος παραμένει υπό τουρκική κατοχή), αγγλικά και γαλλικά, ενώ απορρίπτεται η διδασκαλία της ρουμανικής. Στην περίπτωση δε που τα χρήματα επαρκούν, ορίζει να ιδρυθεί επίσης και Επαγγελματική Σχολή, Η διαθήκη του Σπυρίδωνα Μπαλτατζή δεσμεύει το Ελληνικό Εθνικό Πανεπιστήμιο ως κληρονόμο της περιουσίας του να μην έχει κανείς το δικαίωμα να αποσύρει τα χρήματα ή το χρυσό που έχει καταταθεί στην Εθνική Τράπεζα, εκτός από την κυβέρνηση σε περίπτωση πολέμου με την έγκριση του βασιλιά και την υποχρέωση να αντικαταστήσει το αποσυρθέν ποσό. Τέλος, τόσο το Πανεπιστήμιο, όσο και η κοινότητα Συρράκου οφείλουν να αποδίδουν λογαριασμό ετησίως καταθέτοντας τα αντίστοιχα έγγραφα και πρωτόκολλα στο αρχείο του Πανεπιστημίου και την μητρόπολη Ιωαννίνων, αντιστοίχως.

Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι το κληροδότημα Μπαλτατζή είναι

Ο τάφος του Μπαλτατζή στον Αϊ Γιώργη στο Συρράκο

ακόμη ενεργό, καθώς προσφέρει «Μία (1) υποτροφία σε άπορο πτυχιούχο Επαγγελματικής ή Ανώτατης Εκπαίδευσης, καταγόμενο/η εκ πατρικής ή μητρικής γραμμής από το Συρράκο Ιωαννίνων για ευρύτερες σπουδές στην Αλλοδαπή. Μηνιαίο ποσό της υποτροφίας Ευρώ 440,00 (...) Η διάρκεια της υποτροφίας ορίζεται σε τέσσερα (4) χρόνια με δυνατότητα παράτασης δύο (2) ακόμη χρόνια».
Το αρχείο Μπαλτατζή περιήλθε στην κατοχή του Πανεπιστημίου ως μέρος της ομώνυμης κληρονομιάς. Περιλαμβάνει ένα σύνολο 700 περίπου εγγράφων που ψηφιοποιήθηκε και τεκμηριώθηκε εντασσόμενο στο Μέτρο 1.3, Πρόσκληση 172 της Κοινωνίας της Πληροφορίας. Το υλικό αυτό, ωστόσο, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ομοιογενές είτε από άποψη περιεχομένου είτε χρονολογικής σειράς είτε εξωτερικών στοιχείων (είδος εγγράφου, γλώσσα στην οποία είναι γραμμένο κοκ). Η ανομοιογένεια και το σύντομο χρονικό διάστημα μέσα στο οποίο έπρεπε να ολοκληρωθεί το έργο, οδήγησε στην απόφαση αντί χρονολογικής ή θεματικής ταξινόμησης να διατηρηθεί η διαίρεση του υλικού σε 7 ενότητες, όπως ακριβώς βρισκόταν το αρχείο προ της διαδικασίας τεκμηρίωσης. Η επιλογή αυτή μπορεί να δημιουργεί χρονολογικά χάσματα αναφορικά στην καταγραφή του υλικού, σέβεται όμως την κατηγοριοποίηση του αρχικού επιμελητή του αρχείου (ο οποίος είναι άγνωστος). Η μόνη σύγχρονη παρέμβαση αφορά στην ονοματοδοσία των κατηγοριών αυτών για τη διευκόλυνση του έργου τόσο της τεκμηρίωσης, όσο και της ψηφιοποίησης. 

Τα ονόματα των επιμέρους ενοτήτων δόθηκαν με βάση το υλικό που περιέχεται σε αυτές και είναι οι εξής: Ενότητα Ι – Μαρλάς, Ενότητα ΙΙ – Ταμείο Πανεπιστημίου, Ενότητα ΙΙΙ – Η «Εθνική», Ενότητα VI – Διάφορα, Ενότητα V – Αγωγή κατά Μελισιώτου και Παυλόπουλου, Ενότητα VI – Ταμείο, «Γαλαξείδιον», Αλληλογραφία Συγκλήτου και Ενότητα VII – Υποτροφίες, «Γαλαξείδιον», Δίκες.

Εκτός της ως άνω ταξινόμησης, η οποία κρίθηκε απαραίτητη για οργανωτικούς, κυρίως, λόγους, το αρχείο μπορεί να διακριθεί αναφορικά στο περιεχόμενό του σε δύο μεγάλες κατηγορίες, εκ των οποίων η πρώτη περιλαμβάνει τα σχετικά με την επαγγελματική δράση του Μπαλτατζή έγγραφα (αλληλογραφία, συμβολαιογραφικές πράξεις κλπ.) και η δεύτερη όσα σχετίζονται με την κληροδότηση της περιουσίας του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και την παράδοση – παραλαβή τoυ ταμείου του Πανεπιστημίου.

Το α’ μέρος, επομένως, αφορά σε έγγραφα σχετικά με τις εμπορικές δραστηριότητες του Σπυρίδωνα Μπαλτατζή στην Οδησσό, την Κωνσταντινούπολη, τον Πειραιά κ. α. Αυτό σημαίνει ότι τα έγγραφα αυτά είναι γραμμένα σε διάφορες γλώσσες (ρωσική, γαλλική, ιταλική, ελληνική) και περιέχουν τιμές σε διαφορετικά συναλλάγματα (λίρες, φράγκα, ρούβλια, δραχμές), ενώ η γεωγραφική κατανομή και προέλευση των τραπεζικών καταστημάτων με τα οποία συνεργαζόταν ο Μπαλτατζής μαρτυρούν την πολυμέρεια και διασπορά των επιχειρήσεών του: απαντώνται τραπεζικά βιβλιάρια, μηνυτήριες αναφορές, δικαστικά έγγραφα, ασφαλιστήρια, εγγυητικές επιστολές και άλλου είδους τραπεζικά έγγραφα από πιστωτικά ιδρύματα της Ελλάδας, της Οθωμανικής και της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. 

Γενικά, η μελέτη της πρώτης ενότητας εγγράφων του αρχείου Μπαλτατζή προσφέρει στον ερευνητή την ευκαιρία να εξαγάγει πολύτιμα συμπεράσματα για την ιστορία της ελληνικής ναυτιλίας, του παροικιακού ελληνισμού, των εμπορικών πρακτικών, της οικονομίας, της νομοθεσίας, της δικαιοσύνης και της κοινωνίας των τελών του 19ου αιώνα. Παρόλο που το υλικό είναι κατακερματισμένο και ανομοιογενές, προσφέρει στον ερευνητή τη δυνατότητα να συνδυάσει τα διαφορετικά κομμάτια του ιστορικού παζλ σε μια προσπάθεια να ανασυνθέσει μια μικρή εικόνα του παρελθόντος.

Σε ό, τι αφορά το β’ μέρος, αυτό σχετίζεται άμεσα με την καταγραφή, παράδοση και παραλαβή του ταμείου του Πανεπιστημίου από τον απερχόμενο ταμία Δημήτριο Ρουσόπουλο στο διάδοχό του Δημήτριο Λιβαδά, παρουσία του οικονομικού επιθεωρητή Δημήτριου Μπαρλά και του Γενικού Γραμματέα του Πανεπιστημίου – και εκ των κορυφαίων Ελλήνων ποιητών – Κωστή Παλαμά. 

Στο αρχείο περιέχονται τρεις καθαρογραμμένες καταγραφές του πρωτοκόλλου παράδοσης και παραλαβής, καθώς επίσης στοιχεία για τα επιμέρους περιουσιακά στοιχεία του Μπαλατζή που περιήλθαν στην κατοχή του Πανεπιστημίου μετά την ανάγνωση της διαθήκης, μεταξύ των οποίων και αναλυτικά στοιχεία περί του ατμόπλοιου «Γαλαξείδιον» (κόστη λειτουργίας, συντήρησης, κέρδη και ζημίες, στοιχεία αγοραπωλησίας). Οι πληροφορίες αυτές εκτός του ότι παρέχουν στον ερευνητή την ευκαιρία να παρακολουθήσει με κάθε λεπτομέρεια την καταγραφή των περιουσιακών στοιχείων του Πανεπιστημίου, του επιτρέπουν, επίσης, να μελετήσει τον τρόπο με τον οποίο η πανεπιστημιακή γραφειοκρατία αλληλεπιδρά με λειτουργούς της δικαιοσύνης, ιδιώτες, οικονομικά εξαρτώμενα από αυτό πρόσωπα, οφειλέτες, δανειστές κλπ., αλλά και να αντλήσει πληροφορίες για την εμπορική ναυτιλία της εποχής. 

Η ψηφιοποίηση έγινε με φωτογραφική μηχανή και σαρωτή υψηλής ανάλυσης (600 dpi), ενώ για την τεκμηρίωση κάθε εγγράφου προκρίθηκε η λύση της χρήσης 14 θεματικών πεδίων (Κωδικός, Τίτλος Ενότητας, Τίτλος Εγγράφου, Αριθμός Πρωτοκόλλου/Κωδικός, Ημερομηνία, Τόπος, Είδος Εγγράφου, Γλώσσα, Συντάκτης, Παραλήπτης, Αναφερόμενα Πρόσωπα, Περιγραφή/Περιεχόμενο, Φυσική Περιγραφή, Τυπογραφείο), στα οποία έχει καταγραφεί κατακερματισμένη η πληροφορία που περιέχεται σε κάθε έγγραφο, με τη δυνατότητα, όμως, επιστροφής όλων των εγγεγραμμένων στοιχείων ανά έγγραφο στην περίπτωση που αυτό επιλέξει ο χρήστης. Τα θεματικά πεδία προέκυψαν και σχεδιάστηκαν μέσα από τη συγκριτική μελέτη των εγγράφων και την προσπάθεια εξεύρεσης κοινών χαρακτηριστικών μεταξύ τους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάθε έγγραφο περιέχει πληροφορίες για κάθε θεματικό πεδίο.

Για να μεταβείτε στη συλλογή πατήστε εδώ.

Πηγή: Μουσείο Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών